शरीरातील फिल्टरचे काम करणाऱ्या किडनीमध्ये कधीकधी स्फटिकासारखे खडे तयार होतात यालाच मुतखडा किंवा किडनी स्टोन असे म्हणतात. मुतखडा झाल्यावर सहसा आधी कोणतीच लक्षणे दिसत नाहीत. जेव्हा मुतखडा किडनी आणि मूत्राशयाला जोडणाऱ्या नलिकेत अडकतो तेव्हा त्रास जाणवायला लागतो.
या ब्लॉग मधून आपण किडनी स्टोन (मुतखडा) ची लक्षणे, मुतखडा (Kidney Stone) म्हणजे काय? यांसारखी काही माहिती घेणार आहोत.
मूत्रपिंडातील खडे, ज्याला रेनल कॅल्क्युली, नेफ्रोलिथियासिस किंवा यूरोलिथियासिस असेही म्हणतात. हे मूतखडे कॅल्शियम किंवा यूरिक ऍसिडपासून बनलेले मीठ आणि खनिजे असतात. ते मूत्रपिंडाच्या आत तयार होतात आणि मूत्रमार्गाच्या इतर भागांमधून जातात. किडनी स्टोन आकारात भिन्न असतात.
जेव्हा मूत्रात खनिजे जमा होतात तेव्हा किडनी स्टोन तयार होतात. जेव्हा लोक चांगले हायड्रेटेड नसतात, जेव्हा खनिज पातळी वाढते तेव्हा मूत्रपिंडात खडे तयार होऊ शकतात. मुतखड्यांच्या आकारमानावर आणि इतर विविध घटकांवर किडनी स्टोनचे उपचार अवलंबून असतात. एकतर फार्माकोलॉजिकल पद्धतीने (औषधांद्वारे) किंवा कुशल नेफ्रोलॉजिस्ट किंवा यूरोलॉजिस्ट किंवा किडनी स्टोन तज्ञाद्वारे शस्त्रक्रिया करून मुतखड्यावर उपाय केले जाऊ शकतात.
कॅल्शियम आणि ऑक्सलेटमुळे किडनी स्टोन तयार होतात. किडनी स्टोन मॅग्नेशियम, अमोनियम, फॉस्फेट आणि कॅल्शियम कार्बोनेटच्या मिश्रणातून तयार होतात, त्यांच्या रचनेनुसार, किडनी स्टोन एकतर पिवळा किंवा तपकिरी रंगाचा असतो आणि दिसायला गुळगुळीत असतो.
किडनी स्टोन अर्थात मुतखडा पाण्याचे प्रमाण कमी झाल्याने होतात. आपल्या जीवनशैली आणि आहाराच्या सवयींवर देखील हे अवलंबून असते. मुतखडा होण्याची काही मुख्य कारणे खालील प्रमाणे:-
आपल्या शरीरात जवळजवळ ७०% पाणी असतं. पाणी म्हणजे जीवन. किडनी स्टोन म्हणजेच मुतखडा होऊ नये म्हणून सतत पाणी पीत राहायला हवे. किडनी रक्तातील विषारी घटक फिल्टर करून ते मुत्रावाटे बाहेर टाकते. यासाठी शरीरात पाण्याची योग्य पातळी असावी लागते. जर पाणी कमी असेल तर त्या रासायनिक घटकांचे रूपांतर किडनी स्टोनमध्ये अर्थात मुतखड्यात होते. यावरून लक्षात येते की शरीरात पाण्याची पातळी योग्य असणे किती गरजेचे आहे.
आपल्या किडनीचे आरोग्य आपण जो आहार घेतो त्यावरही अवलंबून असते. निसर्गाने प्रत्येक अन्न घटकात काही ना काही पोषकतत्वे दिलेली आहेत. घरचे सात्विक आणि पौष्टिक अन्न ग्रहण केल्याने शरीराला योग्य ती सर्व जीवनसत्वे मिळतात आणि आपण आजारी पडत नाही. आता बदलत्या धावपळीच्या जीवनशैलीत हेच कुठेतरी हरवत चालले आहे. काही वेळा नाईलाज म्हणून तर काही वेळा स्टेटस जपण्यासाठी जंक फूड खाल्ले जाते आणि नेमके इथेच चुकते.
आहारात जास्त प्रोटीनचा वापर, जास्त मिठाचे सेवन, बेकरी उत्पादने यांसारख्या पदार्थांच्या अती सेवनामुळे किडनी स्टोनची समस्या उद्भवू शकते.
किडनी स्टोनचा कौटुंबिक इतिहास अर्थात घरातील व्यक्तींना आधीच हा त्रास असेल तर अश्या परिस्थितीत किडनी स्टोन होण्याची शक्यता वाढते. याचे कारण असे की काही किडनी स्टोन अनुवांशिक असतात. याचा अर्थ ते पिढ्यानपिढ्या पुढे जाऊ शकतात. एका संशोधन अभ्यासात असे आढळून आले आहे की ज्यांना किडनी स्टोनचा कौटुंबिक इतिहास आहे त्यांच्यात किडनी स्टोनचा आजार नसलेल्या लोकांपेक्षा 3.16 पट जास्त प्रचलित असण्याचे प्रमाण आणि 2.57 पट जास्त किडनी स्टोन होण्याचा धोका आहे.
सुरुवातीला मुतखडा झाला आहे अशी कोणतीच लक्षणे रुग्णाला दिसून येत नाहीत. जेव्हा मुतखडा किडनी आणि मूत्राशयाला जोडणाऱ्या नलिकेत अडकतो तेव्हा काही लक्षणे दिसून येतात. ही लक्षणे इतकी साधी असतात की काहीवेळा त्यांकडे दुर्लक्ष केले जाते आणि फक्त औषधाने बरा होणारा आजार शस्त्रक्रियेपर्यंत घेऊन जातो. जर वेळीच या लक्षणांकडे लक्ष दिले तर लवकर बरे होण्याची शक्यता वाढते आणि किडनीला होणारी हानी कमी करता येते. मुतखडा झाल्याची काही लक्षणे खालीलप्रमाणे:-
१. पोटात प्रचंड वेदना निर्माण होणे
२. सतत मूत्र विसर्जन करण्याची इच्छा होणे
३. मूत्र विसर्जनात अडथळा निर्माण झाल्याने कमी प्रमाणात मूत्र विसर्जन होणे
४. पाठीत म्हणजेच छातीच्या बरगड्यांच्या खाली दोन्ही बाजूला खूप वेदना जाणवणे
५. मूत्र विसर्जन करताना जळजळ होणे आणि वेदना होणे
६. जेव्हा वेदना जाणवतात तेव्हा कळ आल्यासारख्या म्हणजे लहरींसारख्या जाणवणे
७. जंतू संसर्ग झाल्यास थंडी वाजून ताप येणे
८. लघवीला उग्र दर्प येणे
९. लघवीचा रंग गुलाबीसर लाल आणि तपकिरी होणे
१०. उलट्या आणि मळमळ
या लक्षणांशिवय काही लक्षणे अजून दिसून येतात ती खालीलप्रमाणे:-
मुतखडा झाल्यावर ओटीपोटात म्हणजेच पोटाच्या खालच्या बाजूला आणि जननेंद्रियाजवळ तीव्र वेदना होतात. याच बरोबर छातीच्या बरगड्यांच्या खालच्या बाजूला पाठीमागे वेदना जाणवतात. या वेदना लहरींसारख्या कमी जास्त प्रमाणात होतात. मुत्रात रक्त दिसते.
जर किडनी स्टोन असेल तर वारंवार किडनीचे त्रास सुरू होतात. किडनीला सूज येणे, किडनीच्या कार्यक्षमतेत बाधा आल्याने रक्तातील विषारी घटकांचे प्रमाण वाढते आणि म्हणूनच अशक्तपणा, लघवीत रक्त दिसणे, तीव्र वेदना, उलट्या आणि मळमळ असा त्रास होऊ शकतो.
किडनी स्टोनवर कोणत्या पद्धतीने उपचार करायचा हे किडनी स्टोनचा आकार आणि स्थान यांवर अवलंबून असते. जर मुतखड्याचा आकार लहान असेल तर डॉक्टर काही औषधे लिहून देतात ज्यामुळे तो विरघळून बाहेर पडतो. लहान आकाराच्या स्टोन वर उपचार करताना जास्त पाणी पिण्याचा सल्ला दिला जातो. डॉक्टर जी औषधे लिहून देतात त्यामुळे युरीन कमी ॲसिडीट होते.
जर याच स्टोनचा आकार मोठा असेल आणि त्यामुळे इन्फेक्शन होत असेल अथवा मुत्रवाहिनीमध्ये तो अडकल्याने मूत्र विसर्जनात अडथळा निर्माण होत असेल तर शस्त्रक्रिया करण्याचा सल्ला दिला जातो.
याशिवाय युटेरोस्कॉपी करता येऊ शकते. यात युरेटर द्वारे एक बारीक नळी घातली जाते. यामुळे आकाराने लहान असलेले स्टोन काढून टाकले जातात आणि मोठ्या आकाराचे स्टोन तोडले जातात.
जर स्टोन खूप मोठा असेल तर लिथोट्रिप्सी केली जाते. यात उच्च ध्वनी लहरींचा वापर करून शॉक वेव्ह तयार केल्या जातात. या वेव्ह मोठ्या मुतखड्याचे बारीक बारीक तुकडे करतात जे सहज मुत्रावाटे शरीराबाहेर टाकता येतात.
जर तुम्हालाही किडनी स्टोन असेल आणि उपचार करून घ्यायचे असतील तर तुम्ही युरोलॉजिस्ट डॉ. निनाद तांबोळी यांच्याशी संपर्क साधू शकता. नवी मुंबई, वाशी येथे ते प्रॅक्टिस करतात आणि त्यांची अनुभवी टीम त्यांच्या पेशंटना अगदी योग्य मार्गदर्शन करून त्यांच्यावर योग्य उपचार देखील करतात.
किडनी स्टोन वाटताना जरी साधा आजार वाटत असला तरी खूप वेदनादायी असतो. वेळीच यावर उपचार केले गेले नाहीत तर किडनीला बऱ्याच मोठ्या प्रमाणात हानी होऊ शकते. हे टाळण्यासाठी काही खबरदारी आपण घेऊ शकतो.
१. डॉक्टरांचा सल्ला:- जर तुमच्या कुटुंबात आधीच कोणाला किडनीचे विकार असतील तर तुम्हीही डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार टेस्ट करत राहायला हवे. यामुळे वेळीच निदान होऊन त्रास टाळता येऊ शकतो.
२. भरपूर पाणी प्यावे:- शरीरातून घाम आणि मुत्रावाटे रक्तातील विषारी घटक बाहेर टाकले जातात. हे घटक बाहेर पडण्यासाठी शरीरात योग्य पाण्याची पातळी असावी लागते. दिवसाला कमीतकमी दोन ते तीन लिटर पाणी प्यावे. जर तुम्ही आधीच किडनीचे पेशंट असाल तर डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार पाणी प्या.
३. व्यायामाचे महत्त्व:- आपल्या वय आणि उंचीनुसार जर वजन अधिक असेल तर त्याला लठ्ठपणा म्हणतात. अतिरिक्त वजन कमी करण्यासाठी व्यायाम हा केलाच पाहिजे. जर तुम्हाला आधीच किडनीचे विकार असतील तर जास्त शारीरिक मेहनत असलेले व्यायाम करणे टाळा. यामुळे किडनीवर अतिरिक्त भार येतो.
४. आहार:- प्रोसेस फूड, जास्त सोडियम अर्थात मिठाचे जास्त प्रमाण, अतिरिक्त प्रोटीनचे सेवन, साखर, बेकरी उत्पादने असे पदार्थ खाणे टाळावे. समतोल आणि घरगुती पौष्टिक आहार घ्यावा.
५. औषधे घेण्यापूर्वी डॉक्टरांचा सल्ला:- आजकाल सर्व माहिती एका क्लिकवर उपलब्ध झाल्याने काही लोक नेटवरून माहिती वाचून स्वतःच्या मर्जीने औषधे घेतात. हे असे करणे चुकीचे आहे. तुमच्या आरोग्यानुसार डॉक्टर जे औषध लिहून देतील तेच घेणे उचित ठरते.
किडनी स्टोन किंवा मुतखडा झाला आहे हे काहीवेळा लक्षणे न दिसल्याने समजून येत नाही. साध्या साध्या दिसणाऱ्या लक्षणांकडे दुर्लक्ष न करता वेळीच डॉक्टरांचा सल्ला घेतल्यास मुतखडा औषधाने बरा होऊ शकतो. जर मुतखडा आकाराने मोठा असेल किंवा मूत्र विसर्जनात अडथळा आणत असेल तर डॉक्टर टेस्टस् करून त्यावर कोणत्या पद्धतीने उपचार करावा लागेल हे सांगतात. मुतखडा अगदी साधा आजार वाटत असला तरीही स्वतःच्या इच्छेने कोणतेही औषध घेऊ नये.
Free Consultation Book Now
About The Urology Clinic Navi Mumbai
The Urology Clinic Navi Mumbai, led by Dr. Ninad Tamboli, a trusted urologist in Navi Mumbai, is your destination for expert urological care. Specializing in advanced treatments for urinary and reproductive health.
We’re here to assist you! Reach out to us for appointments, inquiries, or detailed information about our services:
