किडनी: कार्य आणि आरोग्याविषयी माहिती (Kidney: Function and Health Information) काजूसारखा आकार असणाऱ्या किडनीचे आपल्या शरीरात एक विशेष महत्त्व आहे. दैनंदिन जीवनात आपण जो आहार घेतो त्यानुसार आपल्या रक्तात विविध रसायने आणि पोषक तत्वे मिसळली जातात. रक्तातील घातक आणि विषारी घडक शरीराबाहेर काढण्याचे आणि शरीर शुद्ध ठेवण्याचे एक महत्त्वपूर्ण काम किडनी करत असते. किडनीचे कार्य अतिशय गुंतागुंतीचे असते. या लेखात आपण किडनीचे कार्य कसे चालते आणि किडनीच्या आरोग्यासाठी काय करावे याची माहिती घेणार आहोत. किडनीचे कार्य कसे चालते? (How do kidneys work?) किडनीचे कार्य म्हणजे आपल्या शरीरातील रक्तात नको असलेल्या पदार्थांचे मूत्रात रूपांतर करून ते शरीराबाहेर टाकणे. याशिवाय किडनीद्वारेच शरीरातील पाण्याची योग्य पातळी राखली जाते. जसे हृदय सतत कार्यरत असते त्याचप्रमाणे किडणीही सतत कार्य करत असते.  शरीरात सतत विषारी किंवा नको असलेले पदार्थ तयार होत असतात. या पदार्थांना मूत्रावाटे बाहेर काढणे, शरीरातील वाढलेल्या पाण्याची पातळी कमी करणे, आम्ल आणि क्षार जसे सोडियम, पोटॅशियम, मॅग्नेशियम, फॉस्फ रस, बायकार्बोनेट वगैरेचे संतुलन राखणे यांसारखे महत्त्वाचे कार्य किडनी करत असते.  किडनी अनेक संप्रेरके (हार्मोन्स) तयार करत असते. ज्यात एंजियोटेन्सीन, एल्डोस्टोरेन, प्रोस्टागेल्डीन इत्यादींचा समावेश असतो. या संप्रेरकांच्या मदतीने शरीरातील रक्तदाब नियंत्रित केला जातो.  आपल्या शरीरातील लाल रक्त पेशी एरीथ्रोपेएटीनच्या मदतीने अस्थिमज्जामध्ये निर्माण होत असतात. हे एरीथ्रोपेएटीन संप्रेरक किडणीत तयार होत असते. जेव्हा किडनीची कार्यक्षमता कमी होते तेव्हा एरीथ्रोपेएटीन तयार होणे कमी तरी होते किंवा पूर्णपणे बंदही होते. यामुळे शरीरात रक्त बनणे बंद होते आणि ॲनिमिया (रक्ताची कमतरता) होऊ शकतो.  आपल्या सर्वांना माहित आहेच व्हिटॅमिन डी (ड जीवनसत्व) हाडांच्या बळकटीसाठी महत्त्वाचे असते. किडनी शरीरातील हे व्हिटॅमिन डी बनवण्याचे कार्य देखील पार पाडत असते.  एका वयस्क माणसामध्ये किडनी १० सेमी लांब, ५ सेमी रुंद आणि ४ सेमी जाड असते. एका किडनीचे वजन साधारण १५० ते १७० ग्रॅम दरम्यान असते. किडनी आणि मूत्राशयाला जोडणारी एक नळी असते जिला मूत्रवाहिनी म्हणतात. ही मूत्रवाहिनी अंदाजे २५ सेमी लांबीची असते. किडनीने फिल्टर केलेले पदार्थ मुत्राच्या रुपात या नलिकेतून मूत्राशयात पाठवले जातात आणि तिथून पुढे शरीराबाहेर काढून टाकले जातात.  किडनीच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे घटक (Important Things for Kidney Health) किडनी हा आपल्या शरीरातील किती महत्त्वाचा अवयव आहे हे आता आपल्या लक्षात आलेच असेल. आपले संपूर्ण आरोग्य या किडण्यांवर अवलंबून असते त्यामुळे यांची विशेष काळजी घेणे हे आलेच. आपल्या चुकीच्या सवयी किडनीची कार्यक्षमता कमी किंवा निकामी करू शकतात.  आरोग्यदायी आहार: आपल्या आरोग्याच्या दृष्टीने सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट असते ती म्हणजे आपला आहार. गाडीला जसे पेट्रोल किंवा डिझेलची गरज असते तशीच गरज आपल्याला अन्नाची असते. अन्न हे आपल्या शरीरासाठी इंधनाचे कार्य करत असते. याचाच अर्थ आपल्याला योग्य आणि पौष्टिक आहार घेण्याकडे भर दिला गेला पाहिजे. सध्याच्या बदलत्या जीवनशैलीमुळे आपल्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम होत आहेतच. धावपळीच्या बरोबरीने ‘फास्ट फूड’ खाण्याचे प्रमाणही वाढले आहे परंतु हेच आपल्या आरोग्याच्या दृष्टीने अपायकारक आहे. Health Is Wealth अर्थात आरोग्यम् धनसंपदा हे न विसरता आरोग्याच्या दृष्टीने जे महत्वाचे आणि पोषक आहे त्याच खाद्य पदार्थांचे आपण सेवन केले पाहिजे.  यात फळे, हिरव्या भाज्या यांचा समावेश तर असतोच पण जर तुम्ही एक किडनी रुग्ण असाल तर पोटॅशियम, प्रोटीन आणि मीठ यांचे सेवन कमी केले पाहिजे.  किडनीचे नुकसान होऊ नये यासाठी अननस, पेरू, पपई, नासपती यांसारख्या फळात काही अँटीऑक्सीडन्ट असतात त्यामुळे आहारात या फळांचा समावेश करायला हवा. पौष्टिक अन्नाचा आहारात समावेश केल्याने किडनीला दीर्घकाळ लाभ मिळतो. रक्तातली साखर नियंत्रणात ठेवण्यासाठी फायबर युक्त पदार्थांचा आपल्या दैनंदिन आहारामध्ये समावेश करावा. नियमित पाणी पिण्याचे फायदे: पाण्याला जीवन म्हणतात. पाणी पिण्याचे अनेक फायदे आपल्याला सांगण्यात येत असतात. किडनीचे आरोग्य उत्तम राखण्यासाठी पाणी मोलाचे सहकार्य करू शकते. जर तुम्ही किडनीचे रुग्ण असाल तर डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार पाणी पिणे उचित असेल.  तज्ज्ञांच्या मते निरोगी माणसाने दिवसभरात साधारण २.५ ते ३ लिटर पाणी प्यावे. किडनी निरोगी ठेवण्यासाठी जर दिवसाला ८ ते १० ग्लास पाणी पिले तर किडनीचे कार्य अधिक सुधारते. पाण्यामुळे किडनी शरीरातील विषारी पदार्थ बाहेर काढण्यास सोपे जाते.  नियमित पाणी पीत राहिल्याने शरीर शुद्ध म्हणजेच डिटॉक्स होण्यासाठी मदत मिळते.  किडनी रक्तातील नको असलेले विषारी पदार्थ जेव्हा बाहेर काढते तेव्हा ते मूत्रावाटे बाहेर टाकले जातात त्यामुळे शरीर हायड्रेट राहण्यासाठी मदत मिळते.  पाणी पचनक्रिया सुधारण्यासाठी मदत करते.  पाणी कमी पिल्याने किडनी स्टोन (मुतखडा), युरीनरी ट्रॅक इन्फेक्शन, क्रॉनिक किडनी रोग असे आजार होऊ शकतात.  किडनीच्या समस्यांची मुख्य कारणे (Reasons Of Kidney Diseases) किडनी समस्या निर्माण होण्याची मुख्य कारणे म्हणजे अनियंत्रित मधुमेह आणि उच्च रक्तदाब. ज्या व्यक्तींना मधुमेह आणि उच्च रक्तदाब या आजारांची समस्या असते त्यांनी किडनीच्या आरोग्याकडे विशेष लक्ष दिले पाहिजे.  किडणीला व्यवस्थित रक्त पुरवठा न झाल्याने किडनी आपली कार्यक्षमता गमावू शकते.  जर किडनी स्टोनचा त्रास असेल तरी किडनी निकामी होऊ शकते.  कोणता संसर्ग, रासायनिक खते, मद्यपान आणि धुम्रपानाच्या वाईट सवयी, अन्नातील भेसळ यामुळेही किडनीचे विकार होऊ शकतात.  काही प्रतिजैविके, वेदनाशामक औषधांचा अती वापर यामुळेही किडनीचे विकार होऊ शकतात.  प्रक्रिया केलेले अन्नपदार्थ (Processed Food) चे अती सेवन  पाणी कमी प्रमाणात पिणे पुरेशी झोप न घेणे  काही वेळा चेहऱ्यावर सूज, पोटदुखी अशी लक्षणे दिसूनही त्याकडे कानाडोळा केला जातो आणि वेळ निघून गेल्याने परिस्थिती हाताबाहेर जाते. कधीकधी तपसण्या करण्यात हलगर्जीपणा करणे देखील याचे महत्त्वाचे कारण आहे. त्यामुळे किडनीचे आरोग्य नेहमी संतुलीत ठेवण्यासाठी वेळच्यावेळी तपासण्या करणे गरजेचे असते. किडनीच्या आरोग्यासाठी नियमित तपासणी का करावी? (Why is Routine Kidney Check-up Mandatory?) जर तुमच्या कुटुंबात आधीच कोणाला हाय ब्लड प्रेशर, मधुमेह (डायबिटीस), किडनीचे विकार असे काही आजार असतील तर तुम्ही नियमित किडनीची तपासणी करणे लाभदायक ठरते. कमीतकमी सहा महिन्यातून एकदा किंवा वर्षातून एकदा किडणीच्या तपासण्या जरूर कराव्यात.    पाठदुखी, पोटदुखी, सूज येणे, भूक न लागणे अशी सामान्य लक्षणे जरी दिसत असली तरी एकदा किडनीच्या तपासण्या करून घ्याव्यात. आजार बळवण्याच्या आत जर त्याचे निदान झाले तर नक्कीच भविष्यात होणारे वाईट परिणाम काही अंशी कमी करता येतात.    डॉक्टरांच्या सल्ल्याने रक्त चाचण्या (Blood Test), मूत्र चाचण्या (Urine test) करत राहिल्याने डॉक्टरांना योग्य वेळीच आजाराचे निदान होते आणि त्यामुळे त्यानुसार पुढची ट्रीटमेंट ठरवल्याने किडनीची काळजी घेता येते.    योग्यवेळी तपासण्या केल्या गेल्या नाहीत तर गंभीर स्वरूपाच्या आजारात किडनी पुन्हा पहिल्यासारखी होणे असंभव होते. यामुळे किडनीचे कार्य कमी होते आणि जिवावरही बेतू शकते.  जेव्हा किडनी खराब होते तेव्हा जास्तीचे द्रव्य फिल्टर करण्याची क्षमता कमी होते आणि यामुळे रक्तातील विषारी घटक शरीराबाहेर काढले जात नाहीत आणि शरीरात फिरत राहतात. यामुळे थकवा येणे, उच्च रक्तदाब, हृदयाच्या समस्या, हाडे कमकुवत होणे अश्या समस्यांना सामोरे जावे लागते.  परिस्थिती हाताबाहेर गेली असल्यास किडनी प्रत्यारोपण किंवा डायलिसिस यांशिवाय पर्याय नसतो त्यामुळे वेळीच आजाराचे निदान करून त्यावर उपाय करणे श्रेयस्कर ठरते.  जर तुम्हालाही काही समस्या भेडसावत असतील आणि तुम्ही चांगल्या युरोलोजिस्टच्या शोधात असाल तर डॉ. निनाद तांबोळी हे वाशी, नवी

किडनी फंक्शन टेस्ट: क्या है और क्यों ज़रूरी है? (What is Kidney Function Test and its Importance) किडनी अपने शरीर का एक महत्वपूर्ण भाग है। किडनी के कुशल कार्य से ही अपने खून में मौजूद जहरीले पदार्थ शरीर से बाहर निकाले जाते है। अपना समग्र स्वास्थ्य बनाए रखने में किडनी का विशेष योगदान होता है। अपने शरीर का फिल्टर याने किडनी! इसके अलावा किडनी रेनिन नामक हार्मोन जो ब्लड प्रेशर, विटामिन डी और रेड ब्लड सेल्स को नियंत्रित करता है उसके उत्पादन का महत्वपूर्ण कार्य भी करती है। इस किडनी की अच्छे से देखभाल करना अपने स्वास्थ्य के लिए हितकारी होता है। इस ब्लॉग में हम किडनी से जुड़े कुछ टेस्ट के बारे में अभ्यास करेंगे।  किडनी फंक्शन टेस्ट क्या होता है? (What is a Kidney Function Test?) किडनी फंक्शन टेस्ट एक सामान्य ब्लड टेस्ट है जो किडनी के कार्य का अवलोकन करने में मदद करती है। किडनी अपने खून में मौजूद जहरीले पदार्थों को शरीर से बाहर निकालना, शरीर में पानी की सही मात्रा बनाए रखना आदि महत्वपूर्ण कार्य करती है। इस KFT याने किडनी फंक्शन टेस्ट के जरिए डॉक्टर किडनी में पथरी की समस्या या कोई अन्य विकार की शुरुवात नहीं हुई ना ये जांचते है।  किडनी से संबंधित रोग का निदान और उपचार की दिशा तय करने हेतु यह टेस्ट किया जाता है। किडनी प्रोफाइल टेस्ट में किडनी फंक्शन टेस्ट, GFR, BUN जैसे टेस्ट शामिल होते है जिनसे क्रिएटिनिन, पोटेशियम, कैल्शियम इत्यादि जैसे कई मापदंडों को मापने में सहायता करता है। GFR टेस्ट से किडनी का कार्य कितनी कुशलता से हो रहा है, किडनी शरीर में मौजूद कचरे को साफ करने में कितनी कुशल है ये जांचा जाता हैं। किडनी की सेहत जांचने के मुख्य तरीके (Tests For Identify Kidney Health) किडनी की सेहद जांचने के लिए डॉक्टर किडनी प्रोफाइल टेस्ट करने का सलाह देते है। इस टेस्ट में किडनी फंक्शन टेस्ट, ब्लड यूरिया नाइट्रोजन (BUN), क्रिएटनीन, GFR जैसे टेस्ट शामिल होते है।  किडनी के लिए फायदेमंद आहार (Beneficial Diet For Kidney) किडनी अपने शरीर का खून साफ करने का काम करती है। जब शरीर में रासायनिक पदार्थ बढ़ जाते है तब किडनी की तकलीफें शुरू हो जाती है। अगर किडनी की बीमारी होते हुवे गलत आहार का सेवन किया जाए तो किडनी पे प्रेशर आ सकता है जिससे तकलीफें और बढ़ सकती है। इसलिए किडनी के लिए फायदेमंद आहार लेना बहुत जरूरी होता है। ब्लड यूरिया नाइट्रोजन (BUN): ब्लड यूरिया नाइट्रोजन एक ऐसा उत्पाद होता है जो लिवर में प्रोटीन मेटाबॉलिज़्म और पेशाब चक्र के अंतिम रूप में बनने वाला पदार्थ है। ८५% तक यूरिया किडनी के माध्यम से तो बाकी गैस्ट्रिक ट्रैक से निकलती है। अगर किडनी की स्थिति खराब है तो यूरिया की रेंज बढ़ जाती है। डीहाइड्रेशन तथा ज्यादा प्रोटीन के सेवन से भी यह रेंज बढ़ सकती है। क्रिएटिनिन टेस्ट: अपने मांसपेशियों में क्रिएटिन फ़ॉस्फ़ेट नामक एक ऊर्जावान मॉलिक्यूल होता है। क्रिएटिन फ़ॉस्फ़ेट से क्रिएटीनीन का उत्पादन होता है। किडनी द्वारा यह खून से साफ किया जाता है। किडनी की कार्यक्षमता अगर कम हुई होगी तो वह लेवल खून या सिरम में बढ़ जाता है।  अगर सिरम में क्रिएटीनीन की वृद्धि दिखाई दे तो यह एक गंभीर स्वरूप माना जाता है। इसका मतलब सिरम में जब तक क्रिएटीनीन की मात्रा बढ़े उसके पहले किडनी ने लगभग अपनी ५०% कार्यक्षमता खो दी होती है।  किडनी फ़ंक्शन टेस्ट नॉर्मल रेंज:-  वयस्क पुरुषों के लिए क्रिएटिनिन की नॉर्मल रेंज, 0.74 से 1.35 mg/dL वयस्क महिलाओं के लिए क्रिएटिनिन की नॉर्मल रेंज, 0.59 से 1.04 mg/dL GFR टेस्ट: ग्लोमेरुलर फिल्ट्रेशन रेट (GFR) याने किडनी के ग्लोमेरुली याने छोटे निस्पादकों से प्रति मिनट कितना खून गुजरता है। अगर किडनी खराब हुई होगी तो किडनी निस्पादक करने के लिए कम खून को प्रवाहित करती है।  सामान्य रूप से,  ग्लोमेरुलर फिल्ट्रेशन रेट 60 या उससे अधिक नॉर्मल रेंज कहलाता है।  अगर यही रेट 60 से कम हो तो किडनी के बीमारी की संकेत देता है।  ग्लोमेरुलर फिल्ट्रेशन रेट अगर 15 से कम हुआ तो वह किडनी के खराब होने का संकेत देता है। किडनी फंक्शन टेस्ट के दौरान क्या होता है? एक किडनी के मरीज को किडनी फंक्शन टेस्ट में क्या होता है यह जानना बहुत जरूरी होता है। यह टेस्ट किसी भी चिकित्सा का एक महत्वपूर्ण अंग है। इस किडनी फंक्शन टेस्ट के दौरान ब्लड टेस्ट, यूरिन टेस्ट जैसे कुछ टेस्ट्स किए जाते है।  इस टेस्ट दौरान आपके खून, पेशाब के सैंपल्स लैब में परीक्षण के लिए भेजे जाते है। रिपोर्ट्स आने पर डॉक्टर उन रिपोर्ट को देखकर आपके आगे की ट्रीटमेंट की रूपरेखा तैयार करते है। यह एक किडनी के कार्यक्षमता को जांचने के लिए किया जाने वाला परीक्षण है।  किडनी टेस्ट कराने की ज़रूरत कब पड़ती है? (When You Have to Do Kidney Tests) जिन लोगों को किडनी की बीमारी होती है उनके लिए लो सोडियम और प्रोटीन युक्त पदार्थ खाने की सलाह दी जाती है। अगर सोडियम और पोटैशियम की मात्रा उनके शरीर में बढ़ जाए तो किडनी को नुकसान पहुंचा सकती है। इससे बचने के लिए अंडा, कीवी, सत्तू, सोयाबीन जैसे पदार्थों का सेवन कम करना चाहिए।  किडनी रोगियों के लिए परहेज वाले खाद्य पदार्थ (Food Should be Avoided By Kidney Patient) अपनी अच्छी सेहद के लिए हमेशा कम से कम साल में एक या दो बार कुछ ब्लड टेस्ट कराना अच्छा होता है। अगर आपको कोई बीमारी नहीं है फिर भी आप ऐसे रूटीन चेकअप करते रहे तो भविष्य में होने वाली बड़ी बीमारी से बचा जा सकता है।  किडनी टेस्ट के बारे में बात की जाए तो अगर आपको ब्लड प्रेशर, मधुमेह जैसी बीमारी है तो डॉक्टर आप से यह टेस्ट करवाते है। इससे किडनी के स्वास्थ्य का पता चलता है।  अगर आपको पहले से किडनी की कोई तकलीफ है तो डॉक्टर आप से यह टेस्ट हमेशा करवाते रहते है। अगर आपको हाय ब्लड प्रेशर, मधुमेह, किडनी के बीमारी का पारिवारिक इतिहास, धूम्रपान की आदत या मोटापा हो तो यह टेस्ट करना चाहिए।  इसके अलावा अगर आपको पेशाब में खून नजर आना, पेट और पीठ में दर्द, पेशाब करने में परेशानी होना ऐसे लक्षण दिखाई दे रहे हो तब किडनी फंक्शन टेस्ट करना चाहिए।  आपको अगर इस टेस्ट की जरूरत है